واکنش مغز به حذف قند چیست؟
بررسی اعتیاد به قند و غذاهای شیرین
تحریریه اعتیاد
معتاد در دوران بهبودی، یک زندگی تازه را شروع می‌کند. در این زندگی دوباره، همزمان با سم‌زدایی از بدن، بسیاری از معتادان تلاش می‌کنند یک سری عادت‌های سالم را به برنامه زندگی خود اضافه کنند. برای مثال، به جز ورزش، سعی می‌کنند تغذیه سالمی نیز داشته باشند. تغذیه سالمی که ترجیحاً از هر نوع ماده غذایی اعتیادزایی دور باشد. علم نوین تغذیه و شیوه زندگی امروز ما را زیر ذره‌بین گذاشته است. و در این مطالعه موشکافانه، بسیاری از مواد غذایی‌ای را که مصرف‌شان امروز برای ما عادی شده است، زیر سؤال برده است. یکی از این مواد غذایی پرطرفدار، قند است که بحث بر سر اعتیادزا بودنش زیاد و چندسویه است. «مجله اعتیاد» این مبحث را بررسی می‌کند.
گفته می‌شود مصرف قند زیاد برای سلامتی مضر است. اما حذف یا کاهش آن نیز عواقب ناخوشایندی را به بار می‌آورد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید طی یک دهه گذشته مصرف قند در بریتانیا و دست‌کم کشورهای توسعه‌یافته با کاهش چشمگیری مواجه بوده است. این تغییر در رژیم غذایی می‌تواند دلایل زیادی داشته باشد، از جمله تغییر در ذائقه و شیوه زندگی افراد که با رواج رژیم‌های کم‌کربوهیدراتی مثل کیتو به وجود آمده است. یا اینکه آگاهی از خطرات مصرف زیاد قند برای سلامتی ما بالا رفته است.
کاهش مصرف قند تأثیرات مثبت آشکاری روی سلامت ما دارد. ما هرچه قند کمتر بخوریم، کالری کمتری وارد بدن‌مان می‌شود و از این رو، وزن‌مان بالا نمی‌رود. یا دندان‌هایمان سالم‌تر می‌ماند. اما این میان، عده‌ای هم هستند که از کاهش مصرف یا حذف قند از برنامه غذایی‌شان نتایج منفی گرفته‌اند؛ عواقبی چون سردرد، خستگی یا دمدمی‌مزاجی که معمولاً موقتی هستند. هنوز اطلاعات دقیقی راجع به این اثرات جانبی منفی در دسترس نیست. اما احتمالاً با شکل واکنش مغز در برابر غذاهای شیرین و سیستم «پاداش» ارتباطی دارد.
کربوهیدارت در مواد غذایی مختلفی وجود دارد؛ قند یکی از آنهاست. مثل قندی که در میوه‌ها وجود دارد یا در لاکتوز شیر. از زمانی که تولید انبوه غذا مرسوم شد، ساکارز و قندهای دیگر به مواد غذایی افزوده می‌شود تا ماندگاری آنها را بیشتر کند. به جز طعم خوبی که قند زیاد به غذاها میدهد، تأثیرات بیولوژیکی عمیقی بر مغز می‌گذارد؛ به اندازه‌ای که این بحث را به وجود آورده است که آیا قند «اعتیادزا» است یا نه. البته این موضوع هنوز در درست مطالعه و بررسی است و نتایج قطعی به دست نیامده است.
ساکارز گیرنده‌های مزه شیرین را در دهان فعال می‌کند که در نهایت منجر به ترشح دوپامین در مغز می‌شود. این دقیقاً همان اتفاقی است که با مصرف الکل یا مواد مخدر در مغز می‌افتد. سیستم «پاداش» مغز را فعال می‌کند. دوپامین یک پیام‌آور عصبی است، یعنی کارش انتقال پیام بین عصب‌های مغز است. وقتی ما در معرض محرک پاداش قرار می‌گیریم (مثلاً وقتی دراگی مصرف می‌کنیم یا چیزی شیرین می‌خوریم)، مغز با ترشح دوپامین پاسخ میدهد. که این با خودش لذت می‌آورد و ما در پی آن لذت، تمایل داریم دوباره آن ماده را مصرف یا آن رفتار را تکرار کنیم. این دوپامین است که ما را پی آن ماده مخدر یا هله‌هوله می‌فرستد.
در مجله اعتیاد بیشتر بخوانید:
تغییر زندگی با تغییر عادت‌های روزانه
آزمایش‌هایی که روی حیوان و انسان انجام شده است، نشان میدهد که مصرف قند این گذرگاه‌های پاداش را به شدت فعال می‌کند. گفته می‌شود حتی بیشتر و قوی‌تر از کوکائین. فرقی هم نمی‌کند که به چه صورت وارد بدن می‌شود، چه از طریق دهان باشد یا وارد جریان خون شود.
بنابراین تأثیر زیاد و قوی قند بر ما آشکار است. و هیچ جای تعجب ندارد اگر کاهش یا حذف آن از برنامه غذایی‌مان عواقب منفی با خود به همراه داشته باشد؛ عواقب روحی و جسمی چون افسردگی، اضطراب، خواب‌زدگی و عطش و همین‌طور سردرد، خستگی و سرگیجه. از این رو، روشن است که وفادار ماندن به رژیم بدون قند کار دشواری خواهد بود.
البته هنوز دقیقاً مشخص نیست که چرا کاهش یا ترک مصرف قند چنین عواقبی به همره دارد. اما احتمالاً با گذرگاه‌های پاداش در مغز در ارتباط است. اگرچه هنوز بحث بر سر «اعتیاد به قند» فراوان است، نتایج آزمایش‌هایی که روی موش‌ها انجام شده است، نشان میدهد که اثرات اعتیاد به قند و ترک و لغزش از آن شباهت زیادی به دراگ‌های دیگر دارد. اما بیشتر تحقیقاتی که در این خصوص انجام شده است، روی حیوان‌ها بوده است، بنابراین هنوز نمی‌توان با اطمینان گفت که درباره انسان‌ها هم صدق می‌کند.
البته گذرگاه‌های پاداش در مغز انسان در سیر تکاملی او تغییر نکرده است و احتمالاً شبیه سیستم پاداش مغز در ارگانیسم‌های دیگر است. بنابراین احتمالاً تأثیر ترک قند بر مغز موش فرقی با تأثیر آن بر مغز انسان ندارد. هر دو یک‌جور عمل می‌کنند.
با حذف قند از برنامه غذایی، کاهش سریع ترشح دوپامین در مغز به احتمال زیاد در کارکرد طبیعی سایر گذرگاه‌های مغز اختلال ایجاد می‌کند. و به احتمال قوی، عواقب منفی ناشی از کاهش مصرف یا حذف قند از رژیم غذایی نیز با تغییر تعادل شیمیایی مغز مرتبط است. دوپامین جز در سیستم پاداش، در کنترل هورمون‌ها، حالت تهوع و استفراغ و اضطراب هم نقش دارد. بنابراین، تعجب‌آور نیست که بعد از کاهش مصرف یا حذف قند از برنامه غذایی و به طبع آن کاهش ترشح دوپامین در مغز جسم دچار تغییرات منفی شود.
البته تحقیق در این‌باره هنوز کامل نیست و محدود است. یک تحقیق که روی افراد با اضافه‌وزن زیاد انجام شده است، نشان میدهد که بعد از حذف قند از برنامه غذایی‌شان با یک سری علائم مرسوم ترک ماده اعتیادزا مواجه بوده‌اند و بیش از پیش هوس غذای شیرین می‌کردند.
به هر روی، رمز موفقیت در هر چیزی به میزان استقامت در آن برمی‌گردد. طبعاً برای کاهش یا حذف شکر از برنامه غذایی هم ما نیاز داریم هفته‌های اول را تاب بیاوریم تا علائم منفی دوره خود را بگذرانند. البته این را هم باید دانست که کسی نمی‌گوید قند «بد» است؛ میانه‌روی در مصرف آن به همراه ورزش و رژیم غذایی سالم توصیه می‌شود.
ترجمه مجله اعتیاد: آزاده اتحاد