دوپامین، عامل اصلی لذت و اعتیاد

دوپامین موثر در سلامت فیزیکی و روانی ما

535

در دنیای امروز بسیاری از رفتارهای ما متأثر از سوء استفاده از کارکرد دوپامین است. بسیاری از رفتارهای معتاد گونه‌ای که ما امروز دچارش هستیم، به جز مشکلات فیزیکی و روحی‌ای که ممکن است به طور طبیعی و بر اثر عوامل ژنتیک در ما وجود داشته باشد، نتیجه‌ی سوء استفاده‌‌ی صاحبان قدرت، تولیدکنندگان و برآورده‌کنندگان نیازهای روزانه و طبیعی ما از کارکرد دوپامین در بدن ماست.

شان پارکر، اولین مدیر شبکه‌ی اجتماعی فیسبوک (که در سال 2005 از این سمت استعفا داد) در سال 2018 اعتراف کرد که شبکه‌‌ی اجتماعی قرار بود منجر به اتحاد ما شود، نه اینکه حواس‌مان را پرت کند. او گفت که فکر اولیه این بود که شبکه‌ی اجتماعی می‌خواهد وقت ما را به طور آگاهانه به خود اختصاص دهد. اما معماران فیسبوک برای رسیدن به این هدف از «آسیب‌پذیری روان انسان» سوء استفاده کردند. در واقع با ایجاد گزینه‌هایی لایک و کامنت برای ما هر بار به کاربران کمی دوپامین می‌دهند.

دوپامین چیست و چگونه عمل می‌کند؟

دوپامین (dopamine) به زبان شاعرانه آن انگیزه‌ی حیات است که لذت‌بخش، شادی‌آفرین، امیدبخش و عامل بقاست. به زبان علمی یکی از پیام‌رسان‌های عصبی است که ارتباط مستقیمی با حال عمومی و احساس لذت و یک سری احساسات دیگر در ما دارد. کار این پیام‌رسان‌ها این است که اطمینان حاصل کنند قلب همچنان می‌زند و ریه همچنان نفس می‌کشد. کارکرد آن به این شکل است که به عنوان مثال به ما می‌گوید کی باید آب بنوشیم. خیلی‌ها از نقش دوپامین در تعدیل سیستم رفتاری انگیزشی و پاداشی آگاهند. با آزاد شدن دوپامین زیاد در بدن فرد حس خوب پیدا می‌کند و همین حس خوب او را تحریک و ترغیب می‌کند که دوباره آن رفتار (به وجود آورنده‌ی حس خوب) را تکرار کند.

برخی از مواد غذایی باعث افزایش دوپامین در بدن می‌شوند

در واقع دوپامین محرک رفتارهایی است که امکان بقا را بیشتر می‌کند، مثل خوردن غذاهای پر کالری. از جمله رفتارها و کارکردهای فیزیکی که تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند، می‌توان به هضم غذا، حافظه و تمرکز، عملکرد پانکراس و تنظیم انسولین، یادگیری، انگیزه، ضربان قلب، عملکرد رگ‌های خونی و جریان خون، عملکرد کلیه، شیرسازی، خواب، روحیه، توجه، کنترل تهوع و استفراغ، پردازش درد و حرکت اشاره کرد.

کجا تولید می‌شود؟

دوپامین متعلق به خانواده‌ی پیام‌رسان‌های کاتکول‌آمین‌ است که جزو هورمون‌های جنگ و گریز محسوب شده و در مغز و همچنین از غدد فوق کلیوی یا غده‌های آدرنال آزاد می‌شود. هورمون جنگ یا گریز در واکنش به ادراک ما (و سایر جانوران) نسبت به موقعیت‌های خطرناک، حمله و یا در اقدام برای نجات خود ترشح می‌شود. وقتی دوپامین آزاد می‌شود، پیام‌رسان‌های عصبی مثل هورمون عمل می‌کنند. یاخته‌های عصبی‌ای که ازآن به عنوان پیام‌رسان‌ اصلی خود استفاده می‌کنند، بیشتر در بخش میانی مغز قرار دارند و نقش مهمی را در کنترل مهارت‌های حرکتی و داده‌های حسی و … ایفا می‌کنند.

بعد از بی‌خوابی بدن شما برای مبارزه با استرس و اضطراب ناشی از آن، به مقدار زیادی هورمون کورتیزول تولید خواهد کرد که باعث احساس بیقراری و اضطراب می‌شود

در مجله اعتیاد بیشتر بخوانید

افسردگی تنها دلیل الکلیسم من نبود

از اعتیاد به قمار و درمانش چه می‌دانی؟

چه زمانی ترشح می‌شود؟

دوپامین در موقعیت‌هایی که ما لذت را تجربه می‌کنیم، آزاد می‌شود. فعالیت‌هایی که منجر به آزاد شدن آن می‌شود، فعالیت‌هایی است برای بقا یا شیوه‌های مقابله (با احساساتی چون استرس). هر چقدر این رفتارها تکرار شود، امکان بروز و ماندگاری‌اش بیشتر می‌شود. از جمله مواد و رفتارهایی که منجر به آزاد شدن این پیام رسان در ما می‌شود، می‌توان به غذا، رابطه‌ی جنسی، (مصرف) داروهای تفننی مثل الکل، کافئین و …، مسکن‌ها، گوش دادن به موسیقی و ورزش اشاره کرد.

دوپامین نقش مهمی در سلامت فیزیکی و رفتاری ما دارد. هم می‌تواند بروز رفتارهایی را در ما تقویت کند که در ما و سلامت ما تأثیرات مثبت بر جای می‌گذارد (مثل خواب و ورزش) و هم تأثیرات منفی (مثل خوردن زیاد غذای ناسالم، سوء مصرف داروهای ایپوئیدی و اعتیاد).

چگونه دوپامین را افزایش دهیم؟

فعالیت‌هایی زیادی وجود دارد که منجر به افزایش دوپامین در مغز می‌شود، اما به سلامت ما در درازمدت کمکی نمی‌کند. البته اقداماتی هم وجود دارد که هم آن را افزایش می‌دهد و هم سلامت‌مان را بهبود می‌بخشد، این اقدامات می‌تواند در ما رفتارهای خوب به وجود آورد و حال عمومی‌مان را بهتر کند. از جمله فعالیت‌هایی که به صورت طبیعی منجر به افزایش دوپامین در بدن می‌شوند:

مصرف پروبیوتیک‌ها مثل ماست، دوغ و غذاهای تخمیر شده.
خواب کافی در شب یکی از بهترین‌ را‌ه‌ها برای نگه داشتن دوپامین در سطحی استاندارد است. البته شب‌بیداری در کوتاه‌مدت می‌تواند منجر به افزایش دوپامین شود، اما افزایش دوپامین در اثر بی‌خوابی شبانه در درازمدت باعث می‌شود گیرنده‌های دوپامین نسبت به دوپامین خنثی شوند.
نور آفتاب ویتامین D در بدن تولید می‌کند و به این شکل منجر به افزایش دوپامین می‌شود.
ورزش به جز اندورفین، دوپامین بدن را هم افزایش می‌دهد. بنابراین منجر به تقویت روحیه که بر اثر فعالیت‌ فیزیکی به وجود می‌آید، می‌شود.
گوش دادن به موسیقی.
پرهیز از غذاهای ناسالم و پر شکر؛ غذا خوردن، به‌خصوص غذاهای پرچرب و شیرین خوردن منجر به ترشح دوپامین زیادی در بدن می‌شود که به مرور زمان اثر بی‌حسی در فرد می‌گذارد.

دوپامین و اعتیاد

حالا دیگر آگاهی از نقش این پیام رسان عصبی در اعتیاد بالا رفته است. به همان اندازه که ایجاد تعادل در مصرف و ترشح دوپامین می‌تواند منجر به فعالیت‌های ضامن بقا و سلامت ما شود، منجر به رفتارهای خودویرانگر در ما نیز می‌شود. چه اعتیاد به غذاهای چرب و شیرین باشد، چه سکس، الکل یا مواد، نقش دوپامین یکسان است. مواد اعتیادزدا، دوپامین بسیار زیادی به مغز می‌رسانند و در عین حال باعث می‌شوند که گیرنده‌های آن نسبت به دوپامین خنثی شوند. بنابراین برای تجربه‌ی دوباره‌ی آن حس خوبی که مواد اعتیادزا به وجود می‌آورد، نیاز به دوپامین بیشتری خواهد بود و به این شکل «اعتیاد» به وجود می‌آید.

عوارض دوپامین زیاد و کم

اختلال و بی‌قاعدگی در ترشح دوپامین یعنی مغز یا آن را کم ترشح می‌کند یا زیاد. کمبود دوپامین می‌تواند باعث بروز بیماری‌هایی چون پارکینسون، اسکیزوفرنی و افسردگی شود. اعتیاد به شکر و مواد هم به مرور زمان منجر به کاهش دوپامین می‌شود. از جمله علائم کمبود دوپامین در ما می‌توان به کاهش هوشیاری، شادی و انگیزه، خستگی، دمدمی مزاجی، ملالت، کاهش یا افزایش وزن، اختلال در میل جنسی و توانایی تمرکز اشاره کرد.

دوپامین زیاد می‌تواند منجر به افزایش بیش از اندازه‌ی میل جنسی، اضطراب، اختلال در خواب، انرژی مازاد، جنون، استرس و همچنین افزایش توانایی تمرکز و یادگیری شود.