نقش عزت نفس در گرایش به مصرف مواد و الکل چیست؟
عزت‌نفس میتواند توانایی افراد را برای مقابله با اعتیاد افزایش دهد
تحریریه اعتیاد
در این مقاله به بررسی و توضیح رابطه عزت نفس و اعتیاد خواهیم پرداخت. عزت نفس به احساس ارزشمندی کلی شخص نسبت به خودش اشاره دارد و به نوعی این مسئله را می‌سنجد که چقدر فرد برای خودش ارزش قائل بوده و خودش را تایید کرده و دوست دارد. نگرش فرد نسبت به خود میتواند مطلوب یا نامطلوب باشد.
عزت نفس چیست؟
عزت نفس self-esteem یعنی احساس ارزشمندی. این حس از مجموع افکار، احساس‌ها، عواطف و تجربیات هر فرد در طول زندگی ناشی میشود؛ فکر می‌کنیم که فردی با هوش یا کودنیم، احساس می‌کنیم که شخصی منفور یا دوست داشتنی هستیم. اگر خود را دوست بداریم، نسبت به خود احساس پسندیده، مطلوب و ارزشمند می‌کنیم و برعکس، اگر خود را دوست نداشته باشیم احساس ناخوشایندی و بی‌کفایتی خواهیم داشت.
عزت نفس سالم به معنای داشتن تعادل و دیدگاه دقیق و درست در مورد خودتان است. منظور از دیدگاه دقیق و درست این است که شما به توانایی‌ها و مهارت‌هایتان افتخار می‌کنید، اما از نقاط ضعف خود نیز آگاه هستید. زمانی که عزت نفس سالم داشته باشید، احساس خوبی در مورد خود خواهید داشت و خود را لایق احترام از سوی دیگران خواهید دید. داشتن عزت نفس سالم در زندگی، کلید اصلی موفقیت و تعادل است. البته یادتان باشد که داشتن حس برتری نسبت به دیگران به هیچ وجه نمی‌تواند نشانه‌ای از عزت نفس سالم باشد، بلکه حتی این نوع احساسات عزت نفس پایین و احساس ناامنی فرد را منعکس می‌کند.
تصور مثبت و متعادل از خود داشتن نشانه سلامت روانی و تصور منفی به معنی روان ناسالم است. عزت نفس با شادکامی رابطه متقابل دارد. ارضای نیازها منتهی میشود به عزت نفس و احساساتی مثل اعتماد به‌نفس، ارزش، قدرت، لیاقت و مثمرثمر بودن در جهان، اما بی اعتنایی به این نیاز موجب احساساتی مانند ضعف، خشم و درماندگی خواهد شد.
مقالات مرتبط در مجله اعتیاد
رابطه عزت نفس و اعتیاد
يکي از عوامل مؤثر در گرايش به مصرف مواد، عزت نفس پائين است. این پديده‌اي روانشناختی است كه تأثير قاطعی بر ابعاد عاطفی و شناختی انسان دارد و كاركرد آن در مقابله با فشارهای زندگی به عنوان يک منبع موثر و مهم شناخته مي‌شود. هر اندازه كه فرد در كسب عزت نفس دچار شکست شود، دستخوش اضطراب، تزلزل رواني، بدگماني از خود و احساس عدم كفايت از زندگي مي‌گردد.
افراد معتاد اساساً از خود يا محيط و يا هر دو احساس ناخشنودي، نارضايتي و ناراحتي دارند و غالباً از احساس ناامني، بي‌كفايتي، تنهايي، نفرت، افسردگي، اضطراب شديد، حساسيت عاطفي و به ويژه تعارضات درون فردي رنج مي‌برند. احساس مي‌كنند قادر به حل مشکلات نيستند و گويي قادر نخواهند بود تا در آرامش و راحتي نسبي زندگي كنند.
این افراد چون ارزش زیادی برای خود قائل نیستند در معرض خطر اعتیاد قرار دارند. آنها نسبت به آینده خود بسیار بدبین بوده و به توانایی خود در مقابله با مشکلات ایمان ندارند. برای بسیاری از این افراد، الکل و مواد مخدر راه حل مناسبی برای دستیابی به اعتماد به‌نفس بیشتر ارائه می‌دهد.
مشکل اینجا است که آنها پس از درگیری با معضل اعتیاد، با زندگی سر و کار نخواهند داشت بلکه از زندگی پنهان می‌شوند. حتی اگر افراد هنگام شروع به نوشیدن مشروب یا مصرف مواد مخدر از عزت نفس نسبتاً بالایی برخوردار باشند، با افتادن هرچه بیشتر در دام اعتیاد، عزت نفس خود را از دست خواهند داد.
رابطه عزت نفس با اعتیاد واضح است. تاثیرات اعتیاد، عزت نفس را از افراد میگیرد. فرد نسبت به وضعیت خود احساس گناه و پشیمانی می‌کند و دیگر برای خود ارزشی قائل نخواهد بود.
ارتباط بین الکل، مواد مخدر و عزت نفس
الکل، مواد مخدر و عزت نفس میتوانند یکدیگر را تحت تأثیر قرار دهند. مصرف الکل، کوکائین، تریاک، هروئین یا شیشه میتواند به طور موقت اعتماد به نفس را افزایش یا کاهش دهد، اما معمولاً در طولانی مدت، اعتماد به نفس مصرف کننده را پایین می‌آورد. عزت نفس کم یا زیاد میتواند عاملی درسوء مصرف و وابستگی به الکل و مواد باشد، اما سطح مناسب عزت نفس ابزاری قدرتمند در مبارزه با اعتیاد است.
تفاوت عزت نفس و اعتماد به‌نفس چیست؟
ما معمولاً وقتی می‌خواهیم از احساسمان نسبت به خودمان بگوییم، دو لفظ عزت نفس و اعتماد به نفس را به جای هم به کار میبریم. به عبارت دیگر، گویا بر این باوریم که این دو یکی هستند. البته که به هم ارتباط دارند، اما مفهوم‌شان با هم فرق دارد. آدمی برای بهبود و تقویت احساس کلی نسبت به خود نیازمند درک معنا و مفهوم این دو لفظ است.
اعتماد به نفس یا Self-Confidence به معنای باور و اعتماد توان‌مندی‌های خود فرد است. اعتماد به نفس بالا حتماً همراه با عزت نفس بالا نیست. عزت نفس و اعتماد به نفس را نباید یکسان فرض کرد.
معمولاً برای ما تقویت اعتماد به‌نفس راحت‌تر از تقویت عزت نفس است، و ترکیب اینها با یکدیگر منجر به شکل گرفتن فهرستی بلندبالا از توانایی‌ها و دستاوردهای فردی میشود. اصولاً این چنین است که آدم‌ها به جای مواجهه با عیب‌ها و ناکامی‌هایشان، تمایل دارند آنها را پشت مقام، مدرک و جایزه پنهان کنند. اما فهرستی بلندبالا از توانایی‌ها و دستاوردها برای داشتن عزت نفسی سالم نه تنها کافی که ضروری هم نیست.
وقتی آدم‌ها برای محقق کردن فهرست امیدها و آرزوهایشان تلاش میکنند تا بالاخره آن فهرست یک روز به اندازه کافی بلندبالا شود که راضیشان کند، در واقع دارند سعی میکنند خالی و پوچی درونشان را با مقام، درآمد، دارایی، رابطه، سکس و … پر کنند.
با این اوصاف، تفاوت دقیق میان اعتماد به نفس و عزت نفس چیست؟
اعتماد به نفس یعنی به خود اعتماد و باور داشتن، و به طور ویژه به توانایی و شایستگی خود در تعامل موفقیت‌آمیز با جهان. یک فرد با اعتماد به نفس آماده مواجه با چالش‌های تازه است، فرصت‌ها را غنیمت می‌شمرد و از آنها و بهره می‌برد از پس موقعیت‌های دشوار برمی‌آید و اگر اوضاع به هم بریزد، مسئولانه رفتار خواهد کرد.
درست همانگونه که داشتن اعتماد به نفس منجر به تجربه موفقیت‌آمیز میشود، داشتن تجربه موفق با خود اعتماد به نفس می‌آورد. البته هر تجربه موفقی به اعتماد به نفس کلی ما کمک می‌کند، اما ممکن است کسی در یک حیطه، مثلاً آشپزی یا رقص اعتماد به نفس بسیار بالایی داشته باشد، اما در ریاضی یا سخنرانی عمومی خالی از اعتماد به خودش باشد و احساس ناامنی کند.
در غیاب اعتماد به نفس، شجاعت به میدان میآید و کنترل اوضاع را به دست میگیرد. در واقع، اعتماد به نفس در قلمرو خودآگاه به کار می‌افتد و شجاعت در قلمرو ناخودآگاه، آنچه ناپیدا و هراس‌انگیز است. آدم نمی‌تواند از خودش مطمئن باشد که آیا میتواند از ارتفاع ده متری شیرجه بزند، مگر آنکه جرئت کند، شهامت به خرج دهد و چنین کند. شجاعت خصلت والاتر و اصیل‌تری از اعتماد به نفس است، چرا که نیازمند قدرت بیشتری است و چرا که آدم شجاع قابلیت‌ها و امکان‌های بیشتر و نامحدودتری دارد.
اعتماد به نفس و عزت نفس همیشه لازم و ملزوم یکدیگر نیستند. مثلاً ممکن است کسی اعتماد به نفس بالا، اما عزت نفس عمیقاً پایینی داشته باشد. مثل بسیاری از سلبریتی‌ها و هنرمندانی ( بازیگران، خوانندگان و…) که میتوانند مقابل جمعیت هزاران نفری اجرا کنند، اما با مصرف مواد مخدر یا الکل به خودشان آسیب می‌زنند و حتی به کشتن میدهند.
عزت نفس برآورد شناختی و مهمتر از آن، احساس ما نسبت به عیار و ارزش خودمان است. افزون بر این، چارچوبی است که ما از طریق آن می‌اندیشیم، احساس می‌کنیم و عمل می‌کنیم و رابطه با خودمان، دیگران و جهان را می‌بینیم و می‌شناسیم.
افرادی که عزت به نفس سالم دارند، نیازی ندارند به عوامل بیرونی‌ای چون درآمد، مقام یا شهرت تکیه کنند یا تکیه‌گاه‌هایی چون الکل، دراگ یا سکس داشته باشند. بر عکس، آنها به خودشان احترام می‌گذارند و مراقب سلامت، اجتماع و محیط‌شان هستند. این توانایی را دارند که در پروژه‌ها و روی آدم‌ها سرمایه‌گذاری کنند، چرا که از شکست یا دست رد به سینه خوردن هراسی ندارند. البته که با آسیب و ناامیدی مواجه می‌شوند، اما این شکست‌ها نه آنها را از پای درمی‌آورد، نه خُردشان می‌کند. به خاطر همین انعطاف‌پذیری و سخت‌جانی، پذیرای روابط معنادار و نیز تجربه‌هایی که منجر به رشد میشود، هستند، ریسک‌پذیرند، به سرعت شاد و خوشحال می‌شوند و خودشان و دیگران را می‌پذیرند و می‌بخشند.
عزت نفس به صورت کلی در همه زمینه ها تاثیر گذار است اما اعتماد به نفس می تواند فقط در یک یا چند حیطه وجود داشته باشد. همچنین عزت نفس هرچه بیشتر شود بهتر است و هیچگاه زیاد بودن آن به ما آسیبی وارد نمی‌کند اما اعتماد به نفس میتواند گاهی کاذب باشد و زیاد بودن بیش از حد آن به شکل «غرور»، «خود محوری» یا موارد مشابه آسیب زننده است.
به دست آوردن عزت نفس پس از ترک اعتیاد
بهبود عزت نفس میتواند بر افکار و رفتار شخصی که در حال بهبودی از اعتیاد است تأثیر مثبت بگذارد. از آنجا که عزت نفس پایین میتواند از عوامل سو مصرف مواد مخدر باشد، رفع آن به ترک اعتیاد و بهبودی کمک خواهد کرد. در حقیقت بسیاری از برنامه‌های درمان و ترک اعتیاد برای رفع برخی از شرایط و اختلالات تأثیرگذار بر عزت نفس مانند افسردگی، اضطراب یا سایر اختلالات خلقی، طراحی شده‌اند.
از آن جا كه اعتياد آثار زیان‌بار بسياری در فرهنگ، اجتماع و اقتصاد دارد و باعث نابودی زندگی معتادان میشود، پرداختن به علل ايجاد كننده آن ميتواند در شناسايی عوامل پیشگیری و برنامه‌ريزي جهت مقابله با معضل اعتیاد نقش بسيار سازنده‌ای داشته باشد.
یافتن راه‌هایی برای ایجاد اعتماد به خودتان باعث میشود که بتوانید نقاط قوت خود را راحت‌تر ارزیابی کرده و تمام پیشرفت‌های خود را در طی این مسیر یادداشت کنید. استراتژی‌های خودیاری میتواند روش خوبی برای شروع بهبود عزت نفش شما باشد. اگر همچنان با عزت نفس پایین دست و پنجه نرم می‌کنید با روانشناس مشورت کنید، آنها میتوانند درمان‌هایی را پیشنهاد کنند. شرکت در جلسات گروه درمانی انجمن‌های دوازده قدمی توصیه میشود.
برنامه‌های بهبودی مانند معتادان گمنام و الکلی‌های گمنام، رشد شخصیت و بهبود زندگی را به دنبال دارد و خواستار تغییر رفتار است. این به طور مستقیم باعث بهبود عزت نفس میشود زیرا فرد برای تغییرات ایجاد شده در زندگی و تعامل با دیگران، تأیید و پاداش میگیرد.
رابطه عزت نفس و اعتیاد و بهبودی این است که افراد با عزت نفس پایین، احتمال معتاد شدن بیشتری دارند. بهبودی عزت نفس باید به عنوان بخشی از یک برنامه درمانی گسترده و علمی انجام شود.
نگارنده: سپهر آذری / مجله اعتیاد