همه چیز درباره اعتیاد مورفین
فواید درمانی و خطرات وابستگی
سپهر آذری
مورفین به عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین و مؤثرترین داروهای مسکن در طول تاریخ بشریت، نقش مهمی در علم پزشکی و درمان درد داشته است. این داروی افیونی که از گیاه خشخاش استخراج می‌شود، در طول قرن‌ها به‌عنوان یک تسکین‌دهنده‌ی قوی درد مورد استفاده قرار گرفته است. اما در کنار خواص مثبت آن، مورفین به دلیل خاصیت اعتیادآور خود، همواره موضوعی بحث‌برانگیز در حوزه‌ی پزشکی و جامعه بوده است. در این مقاله مجله اعتیاد به بررسی تاریخچه مورفین، نقش آن در پیشرفت علم پزشکی، عوارض مصرف مورفین، ترک اعتیاد مورفین و همچنین چالش‌هایی که به دلیل اعتیاد به این ماده به وجود آمده است، می‌پردازیم.
تاریخچه مورفین
مورفین برای اولین بار در اوایل قرن نوزدهم توسط یک داروساز آلمانی به نام “فریدریش ویلهلم سرترنر” از گیاه خشخاش استخراج شد. سرترنر در سال ۱۸۰۵ موفق شد این ترکیب خالص را جداسازی کند و آن را به دلیل خواص تسکین‌دهنده‌اش مورفین morphine نام‌گذاری کرد که از نام «مورفئوس»، خدای خواب در اساطیر یونانی، گرفته شده است. کشف مورفین یک تحول بزرگ در علم پزشکی بود زیرا تا پیش از آن پزشکان فقط به روش‌های سنتی و گیاهی برای درمان دردها دسترسی داشتند.
با شروع قرن نوزدهم و در جریان جنگ‌ها، به ویژه جنگ داخلی آمریکا، مورفین به‌طور گسترده‌ای برای درمان سربازان آسیب‌دیده و کاهش دردهای پس از جراحی استفاده شد. در ابتدا، مورفین به عنوان یک درمان معجزه‌آسا برای درد و حتی برخی بیماری‌های دیگر مانند سرفه مزمن تجویز می‌شد. اما به‌زودی مشخص شد که این دارو به شدت اعتیادآور است و بسیاری از سربازانی که از آن استفاده کرده بودند، دچار وابستگی شدید به این ماده شدند.
نقش مورفین در پیشرفت علم پزشکی
ورود این دارو به دنیای پزشکی، انقلابی در درمان درد ایجاد کرد و به پزشکان امکان داد تا به‌صورت مؤثرتری دردهای شدید را کنترل کنند، به‌ویژه در مواردی که بیماران تحت عمل جراحی قرار می‌گرفتند یا از بیماری‌های حاد مانند سرطان رنج می‌بردند. قبل از کشف مورفین، بسیاری از بیماران در دوره‌های پس از جراحی یا در مراحل پیشرفته بیماری‌های مزمن به دلیل نبود داروهای مؤثر تسکین‌دهنده درد، دچار دردهای طاقت‌فرسا می‌شدند.
از دهه ۱۸۵۰، با معرفی سوزن‌های تزریقی، تأثیر مورفین حتی بیشتر شد، زیرا پزشکان می‌توانستند آن را به‌صورت مستقیم به جریان خون بیماران تزریق کنند و تسکین سریع‌تری برای درد فراهم آورند. از این رو، آمپول مورفین به عنوان یک وسیله ضروری در جعبه ابزار پزشکان جا افتاد.
استفاده‌های پزشکی در دوران مدرن
امروزه مورفین که جزو گروه داروهای اپیوئیدی است همچنان به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین داروهای ضد درد در علم پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دارو عمدتاً برای کنترل دردهای حاد و مزمن که به درمان‌های دیگر پاسخ نمی‌دهند، به‌کار می‌رود. برخی از شایع‌ترین کاربردهای پزشکی مورفین عبارتند از:
– درمان دردهای سرطانی: این داروی اپیوئیدی یکی از داروهای اصلی در تسکین دردهای ناشی از سرطان‌های پیشرفته است. در این بیماران، مدیریت درد یکی از اولویت‌های اصلی پزشکان است و مورفین به دلیل قدرت تسکین‌دهنده‌ی بالای خود، نقش مهمی در کنترل این دردها ایفا می‌کند.
– کنترل دردهای پس از جراحی: بسیاری از بیمارانی که تحت عمل‌های جراحی بزرگ مانند جراحی‌های قلب یا شکم قرار می‌گیرند، برای کاهش دردهای پس از عمل از مورفین بهره می‌برند. این دارو کمک می‌کند تا بیماران در دوران نقاهت راحت‌تر بهبود یابند و کیفیت زندگی بهتری داشته باشند.
– کنترل دردهای ناشی از آسیب‌های شدید: در مواقع اورژانسی، مانند تصادفات شدید یا آسیب‌های جسمانی، این دارو به‌عنوان یک مسکن سریع و قوی مورد استفاده قرار می‌گیرد تا از شدت دردهای حاد بکاهد.
علاوه بر این کاربردها، مورفین در برخی موارد برای درمان سرفه‌های مزمن یا تنگی نفس در بیماران مبتلا به بیماری‌های تنفسی مانند COPD نیز استفاده می‌شود.
مکانیسم عمل مورفین
مورفین از طریق اتصال به گیرنده‌های اپیوئیدی در مغز و سیستم عصبی مرکزی عمل می‌کند. این گیرنده‌ها در مناطقی از مغز که مسئول کنترل درد، تنظیم تنفس و مدیریت حالت‌های عاطفی هستند، قرار دارند. با اتصال به این گیرنده‌ها، مورفین قادر است انتقال پیام‌های درد را مهار کرده و احساس تسکین و آرامش ایجاد کند. این مکانیسم باعث می‌شود که فرد پس از مصرف مورفین کاهش درد و بهبود راحتی را تجربه کند.
به دلیل همین مکانیسم پیچیده، ترک اعتیاد مورفین به حمایت‌های پزشکی و روانی نیاز دارد تا از بروز علائم ترک و بازگشت به مصرف جلوگیری شود.
نحوه مصرف مورفین
نحوه مصرف به شکل دارویی آن بستگی دارد و به دو صورت خوراکی و تزریقی موجود است. اگرچه زمان مصرف دارو ممکن است متغیر باشد، توصیه می‌شود که برای حفظ سطح پایدار دارو در بدن، هر روز در یک زمان مشخص مصرف شود و فواصل زمانی بین دوزها به‌طور منظم رعایت گردد.
در موارد تزریق، آمپول مورفین معمولاً با دوز ۱۰ میلی‌گرم به‌صورت زیرجلدی، عضلانی یا وریدی تجویز می‌شود. انتخاب روش تزریق و دوز مناسب وابسته به شدت درد، شرایط بیمار، و پاسخ فرد به دارو است. علاوه بر این، میزان مصرف باید به‌دقت تحت نظر پزشک تنظیم شود تا هم از اثربخشی درمان اطمینان حاصل شود و هم خطرات احتمالی، از جمله وابستگی و سوءمصرف، کاهش یابد.
مدت زمان اثر مورفین
نوع خوراکی آن، مانند قرص‌ها و شربت، حدود ۳۰ تا ۶۰ دقیقه پس از مصرف شروع به اثرگذاری می‌کند و تأثیر آن بین ۴ تا ۶ ساعت طول می‌کشد. در مقابل، مورفین‌های آهسته‌رهش (Slow-release morphine) به یک تا دو روز زمان نیاز دارند تا اثرات تسکین‌دهنده خود را آغاز کنند، اما پس از شروع اثر، تسکین درد برای مدت طولانی‌تری ادامه خواهد داشت.
اعتیاد به مورفین: چگونه اتفاق می‌افتد؟
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های مرتبط با مورفین، قابلیت بالای آن برای ایجاد وابستگی و اعتیاد است. اعتیاد به مورفین زمانی رخ می‌دهد که فرد برای مدت طولانی یا در دوزهای بالاتر از حد توصیه‌شده، از این دارو استفاده کند. با مصرف مداوم این مخدر، مغز به این ماده عادت می‌کند و به مرور زمان نیاز به دوزهای بالاتری برای ایجاد همان اثرات اولیه دارد. این فرآیند که به تحمل دارویی tolerance شناخته می‌شود، باعث می‌شود تا فرد به مورفین وابسته شود.
به محض اینکه فرد به مورفین وابسته شد، قطع ناگهانی مصرف این دارو منجر به بروز علائم ترک می‌شود که شامل بی‌قراری، تحریک‌پذیری، تعریق، تهوع، و دردهای عضلانی می‌شود. این علائم ترک می‌تواند به قدری شدید باشد که فرد مجبور به ادامه مصرف شود تا از آنها جلوگیری کند.
عوامل مؤثر در اعتیاد به مورفین
اعتیاد مورفین می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد. برخی از این عوامل شامل:
– مصرف طولانی‌مدت: افرادی که برای مدت زمان طولانی به‌عنوان مسکن درد استفاده می‌کنند، بیشتر در معرض خطر وابستگی قرار دارند.
– دوزهای بالای مصرف: مصرف دوزهای بالاتر از حد توصیه‌شده می‌تواند مغز را به‌سرعت به مورفین وابسته کند.
– عوامل ژنتیکی و روان‌شناختی: برخی افراد به دلایل ژنتیکی یا روانی، بیشتر مستعد اعتیاد به مورفین هستند. افرادی که سابقه اعتیاد به مواد دیگر را دارند یا از مشکلات روانی مانند افسردگی رنج می‌برند، بیشتر در معرض خطر اعتیاد به این ماده افیونی قرار دارند.
در مجله اعتیاد بیشتر بخوانید
ترک اعتیاد مورفین
درمان اعتیاد به مورفین نیازمند یک رویکرد چندجانبه است که شامل درمان‌های دارویی و روان‌درمانی می‌شود. یکی از داروهای رایج برای درمان اعتیاد به مورفین، بوپرنورفین است که به کاهش علائم ترک و وسوسه‌های مصرف کمک می‌کند. همچنین، داروی نالترکسون می‌تواند با مهار گیرنده‌های اپیوئیدی در مغز، از بازگشت به مصرف جلوگیری کند.
علاوه بر درمان دارویی، مشاوره‌های روان‌شناختی و گروه‌های حمایتی مانند معتادان گمنام نیز نقش مهمی در بهبود بیماران دارند. این جلسات به افراد کمک می‌کند تا علت‌های روانی و اجتماعی وابستگی خود را شناسایی کنند و راهکارهایی برای مقابله با وسوسه‌ها و مدیریت استرس‌های روزانه بیابند.
عوارض مصرف مورفین
عوارض جانبی مورفین می‌تواند در افراد مختلف متفاوت باشد و به میزان مصرف و حساسیت بدن به دارو بستگی دارد. برخی از عوارض شایع و جدی مصرف مورفین عبارتند از:
◊ تهوع و استفراغ
◊ یبوست
◊ خواب‌آلودگی شدید
◊ سرگیجه
◊ کاهش تنفس (سرکوب تنفسی)
◊ تعریق زیاد
◊ خشکی دهان
◊ تاری دید
◊ خارش و واکنش‌های پوستی
◊ افت فشار خون
◊ بی‌قراری و اضطراب
◊ کاهش یا از بین رفتن اشتها
◊ افسردگی یا تغییرات خلقی
◊ کاهش میل جنسی
◊ گیجی و اختلالات شناختی
در صورت مشاهده عوارض جدی‌تر مانند مشکلات تنفسی شدید، بیهوشی، یا واکنش‌های آلرژیک شدید مانند تورم زبان یا گلو، باید به‌سرعت به پزشک مراجعه شود.
نتیجه‌گیری
قرص مورفین یا آمپول مورفین به عنوان یکی از قوی‌ترین داروهای مسکن در علم پزشکی، نقشی حیاتی در کاهش دردهای شدید و مزمن ایفا کرده است. با این حال، به دلیل خاصیت اعتیادآور آن، باید با دقت و تحت نظارت دقیق پزشکان مصرف شود. استفاده نادرست و مداوم از مورفین می‌تواند منجر به وابستگی شدید و حتی سوءمصرف شود. با آگاهی از خطرات مرتبط با مصرف مورفین و به‌کارگیری درمان‌های مؤثر، می‌توان از خطرات اعتیاد جلوگیری کرد و این دارو را به‌صورت ایمن در درمان‌های پزشکی به کار گرفت.
نویسنده: سپهر آذری/مجله اعتیاد/etiad.org
references