اعتیاد پنهان در پس لذت قلیان
قلیان را هم می‌توان ترک کرد
تحریریه اعتیاد
علائم و عوارض اعتیاد به قلیان چیست؟ چگونه قلیان را ترک کنیم؟ در این گزارش ضرر و زیان‌های استفاده از قلیان را شرح خواهیم داد.
در یک گردهمایی عصرانه، میان ابری غلیظ که همه در آن محو دیده می‌شوند؛ دود را که همزمان از دماغ و دهان بیرون می‌دهد احساس شعف فرو دادنش را در خود مضاعف می‌کند. این فکر که ناسلامتی، وقتی قلیان چاق شد باید بیرون دادن دود غلیظش را هم به دیگران نمایش داد و تاییدی از جمع حاضر گرفت، خود خشنود کننده است.
جوان‌های امروز در خصوص قلیان کشیدن می‌گویند لذتی در آن نهفته است که نمی‌توان برای کسی توضیحش داد. قلیان، این وسیله سنتی مصرف مواد دخانی، روزگاری تنها توسط بزرگان خانواده مصرف می‌شد. آن هم بعد از ساعات کار میانه روز و یا احیانا در استراحت‌های عصرگاهی. سپس عادت برخی از افراد طبقه متوسط به بالا شده بود. ولی حالا به پدیده‌ای تبدیل شده که دیگر بزرگ و کوچک و وقت و بی‌وقت نمی‌شناسد.
حضور پُر سابقه قلیان در زندگی ایرانیان
قلیان سالیان درازی است که در بین ایرانیان مورد مصرف قرار می‌گیرد. گفته می‌شود نخستین بار حکیم ایرانی دربار، اکبر اول، سلطان مغول هند به‌نام ابوالفتح گیلانی (متوفی ۱۵۸۸) بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سردتر کرده و مصرف آن را ممکن سازد.
مورخان می‌گویند احتمالاً کشیدن قلیان که گویا اختراعی هندی – ایرانی است، از زمان شاه طهماسب اول آغاز شد. و در دوره قاجار فراگیرتر شده و تا این زمان ادامه پیدا کرده است.
درست است که سال‌ها بعد رد پای استفاده کردن یا نکردن آن در روزگاری نه چندان دور در عالم سیاست هم دیده شد و جریان معروف تحریم تنباکو در تاریخ سیاسی کشور ما را رقم زد. چون در همان سال‌ها قراردادی منعقد شده بود که بر اساس آن تولید و خرید و فروش توتون و تنباکو برای ۵۰ سال در اختیار یک شرکت خارجی قرار می‌گرفت. اما داستان مصرف قلیان لزوما در این بحث سیاسی محدود نماند و این وسیله تفریحی در جامعه ما همچنان جایگاه خود را حفظ و بلکه محکم‌تر کرد.
نیازی به رجوع به آمارها نیست تا دریابیم در دستکم ۲۰ سال اخیر مصرف قلیان چقدر همه‌گیر‌تر شده . با چه سرعتی به درون زندگی قشر جوان کشور رسوخ کرده است. همین که در اطراف خود این قدر مصرف‌کننده قلیان می‌بینیم متوجه هرچه بیشترمورد اقبال قرار گرفتن این وسیله دخانی هم خواهیم شد.
جالب این‌جاست که در گذشته‌ای نزدیک، قلیان کشیدن عموما در قهوه‌خانه‌ها و نهایتا مراکز پذیرایی رایج و معمول بود، اما حالا تا درون خانه‌ها و محل کار مردم نیز نفوذ کرده است.
علت این اقبال هرچه هست محصولش این است که هم اکنون بخش قابل توجهی از جمعیت پیر و جوان کشور درگیر اعتیاد به قلیان شده‌اند.
داده های اطلاعاتی منتشر شده از دوسال پیش به این سو گویای این است که شیوع مصرف دخانیات در كشور به ۱۴ درصد رسیده و درحال حاضر دستکم ۲۷ درصد مردان و ۲/۵ درصد زنان ایرانی دخانیات مصرف می‌كنند و در این میان آمار می‌گوید حداقل سنی مصرف قلیان نیز به ۱۴ سال رسیده است و مطالعه بررسی وضعیت استعمال دخانیات در نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ سال نیز بیانگر این است که افزایش شیوع مصرف قلیان از ۱۲ درصد به ۲۶ درصد در دختران و در پسران از ۱۶ درصد به ۳۲ درصد سوق پیدا کرده است.
زیان‌های اعتیاد به قلیان چیست؟
خیلی‌ها سوال می‌کنند آیا قلیان آعتیادآور است؟ توتون قلیان همان توتون موجود در سیگار است. این بدان معناست که هنگام قلیان کشیدن، مصرف‌کننده در حال تنفس نیکوتین و فلزات سنگین از جمله سرب و آرسنیک است. مصرف از یک قلیان به مدت ۴۵ دقیقه تقریباً مساوی سیگار کشیدن یک پاکت سیگار است.
نیکوتین ماده شیمیایی است که باعث اعتیاد می‌شود و مانند یک ماده مخدر، وابستگی به وجود می‌آورد. مصرف قلیان در مقایسه با سیگار دود بسیار زیادتری را وارد ریه‌های فرد مصرف کننده می‌کند، در نتیجه اعتیاد به قلیان خطرناک‌تر از اعتیاد به سیگار است.
جامعه پزشکی ایران نگران اپیدمی اعتیاد به قلیان
به رغم آن که ضرر و زیان‌های استفاده از قلیان بر کسی پوشیده نمانده، اما بسیاری از مردم با اطلاع از آسیب‌های استفاده از قلیان به مصرف آن ادامه می‌دهند.
جامعه پزشکی ایران نیز از افزایش میل مصرف قلیان در بین دختران و بانوان بارها اظهار نگرانی کرده است. این انجمن معتقد است مواد تنباکویی و توتونی استفاده شده در قلیان علاوه بر مضراتی که مشابه سیگار دارند به خاطر مواد افزودنی دیگری که برای طعم و بو بخشیدن به آن اضافه می‌شود سلسله حساسیت‌هایی در پوست و ریه ایجاد می‌کنند. این قضیه عموما منجر به وقوع بیماری‌هایی تنفسی مانند آسم می‌شود. و در نهایت بیماری‌های مهلک و لاعلاجی مانند سرطان نیز در شخص استفاده کننده رخ نشان می‌دهد.
تجربه نشان داده مصرف پیوسته قلیان می‌تواند روی سیستم قلبی، عروقی و ریوی تأثیرات سوء داشته باشد. در مراحل اولیه باعث ایجاد تنگی در مجاری هوایی کوچک و بتدریج با افزایش میزان مصرف، باعث انبساط ورودی‌های هوایی بزرگتر و تشدید تنگی نفس شود.
قلیان بدتر است یا سیگار؟
زیان‌های ناشی از مصرف قلیان بسیار بیش از این هاست. آنقدر که گاهی ضرر و زیان استفاده از سیگار را تحت الشعاع قرار می‌دهد. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، هر وعده مصرف قلیان، دودی معادل مصرف 5 تا 10 پاکت سیگار (100 تا 200 نخ)را وارد ریه فرد مصرف کننده می‌کند.
این در حالی است که این مصرف برای اطرافیان تدخین کننده هم تخریب فراوانی ایجاد می‌کند. به طوری که گفته می‌شود میزان مواجهه با دود قلیان برای اطرافیان معادل 5 تا 10 نخ سیگار برآورد شده است. شرایط به گونه‌ای است که مصرف نوع جدیدی از تنباکوهای کارخانه‌ای و اسانس دار، این گرایش را دوچندان کرده است.
اما داستان به همین جا ختم نمی‌شود. چرا که ترکیبات موجود در تنباکوی معسل یا میوه‌ای که در این سال‌ها رایج شده نگرانی‌ها را بیشتر هم کرده است.
بسته‌های خوش آب و رنگ تنباکوهای معطر، حاوی 70 تا 80 درصد مواد افزودنی و اسانس و ترکیبات شیمیایی است. به دلیل ایجاد بو و طعم میوه‌ها و گیاهان متنوع این تصور غلط را در ذهن ایجاد می‌کند که مصرف این ماده دخانی چندان ضرری ندارد و بلکه برای بدن مفید هم باشد! برخی حتی به غلط خیال می‌کنند مصرف قلیان بعد ازصرف غذا به فرآیند هضم در گوارش بدن کمک می‌کند!
در بررسی‌های انجام شده روی این نوع تنباکوها مقادیر بسیاری مواد سمی و سرطان‌زای قطعی به ویژه ترکیبات بنزن و هیدروکربن‌های معطر چند حلقوی(PAH) و فلزات سنگین شناسایی شده است.
رد پای بنزن را تا پیش از این فقط در استفاده از سوخت خودروها دنبال می‌کردند حال آن که مواجهه با بنزن موجود در دود قلیان طی سه تا 15 سال باعث بروز سرطان ریه و خون می‌شود .
در مجله اعتیاد بیشتر بخوانید
عوارض ویپ: خطرناک‌تر از آن‌چه تصور می‌شد
تاثیر منفی مصرف قلیان بر جنین مادران باردار
ناگفته پیداست که علائم شبه سرطانی در بدن مصرف‌کننده قلیان، به‌ویژه اگر زنی باردار باشد می‌تواند مشکلات فراوانی بر جنین شکل گرفته در بدن او باشد. ریسک تولد نوزاد نارس و یا دارای اختلالات بیماری نظیر انحراف چشم یا “رتینو پاتی” در مادرانی که در حین بارداری به استعمال دخانیات می‌پردازند به مراتب بیشتر است.
بسیاری از محققان در یافته‌اند که تنباکو حاوی بیش از 4000 ترکیب سمی است که برای سلامتی عضو حساس نظیر چشم بسیار مضر است.
متاسفانه دیده می‌شود برخی از بانوان باردار به این نکات ظریف توجه چندانی نمی‌کنند. تنها به لذت ظاهری مصرف قلیان در جمع‌های دوستانه و خانوادگی می‌اندیشند.
بسیاری از پژوهشگران در آزمایش‌های خود به این نتیجه رسیده‌اند که قلیان ضرر و زیانی بسیار مخرب‌تر از سیگار دارد. اما این ضرر وزیان مانند سیگار در بدن مصرف کننده خود را به زودی نشان نمی‌دهد.
فرودادن دود قلیان مانند سیگار در وهله اول برای مصرف کننده، مشکلات تدخین سیگار را ندارد. هرکسی که اولین بار دود سیگار را به اصطلاح تو می‌دهد به احتمال بسیار زیاد به سرفه و سرگیجه می‌افتد که ادامه و تمایل او در مصرف را با مانع روبرو می سازد. اما در قلیان که ضرری چندین برابر سیگار دارد این اتفاق نمی‌افتد و عموم کسانی که برای اولین بار قلیان می‌کشند زحمتی در فرو دادن آن در ریه خود احساس نمی‌کنند.
به عبارت روشن‌تر، مصرف قلیان در بدو امر نه تنها دافعه ایجاد نمی‌کند. بلکه در “لم” دادن‌های جمعی و گروهی هنگام قلیان کشی، سرخوشی‌هایی برای مصرف کننده ایجاد می‌کند که فرد مذکور از آن استقبال هم می‌کند. از قضا تیر خلاص بر پیکر آغاز به اعتیادمصرف کننده از همین جا زده می‌شود.
علائم اعتیاد به قلیان چیست؟
تجربه معتادان به مصرف قلیان نشان داده است که آنها پس از عادت کردن به این مصرف به سادگی نمی‌توانند از تابعات آن رها شوند. آنها پس از افتادن در دام اعتیاد به مصرف تنباکو و توتون مجبورند هر روز و گاهی هر چند ساعت و هر چند دقیقه یکبار بساط قلیان را براه بیاندازند تا خلا و خمودگی و خماری ناشی از آن را برطرف سازند.
حال بد روحی و جسمی از تابعات ترک مصرف قلیان است. بی‌قراری، کلافگی، رخوت، بی‌خوابی، کم و یا بی‌اشتهایی، کاهش تمرکز و ضعف مفرط حافظه، احساس گِز گِز دست و پا، افسردگی، تهوع و علائمی از این دست آثار و نشانه‌هایی است که عموما در حال و وضع ترک کننده مشاهده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی موجود در توتون‌های صنعتی همانند هیدروکربن‌های آروماتیک که باعث معطر شدن این توتون‌ها می‌شود، حساسیت و آلرژی را در بدن به دنبال دارد که نبودش هم در دوره ترک اعتیاد به قلیان برای شخص مصرف کننده مشکل ایجاد می‌کند. سرفه و مشکلاتی مانند گلو درد یا سر درد برخی از علائم اعتیاد به قلیان است.
پزشکان معتقدند استفاده از تنباکو به دلیل اینکه در مراحل اولیه‌اش تا چندین سال علائمی از لحاظ بالینی ایجاد نمی‌کند، افراد احساس می‌کنند که هیچ عارضه‌ای ندارند. و حتی میزان مصرفشان را نیز زیاد می‌کنند. در حالی که سموم داخل توتون و تنباکو یک حالت تجمعی پیدا می‌کنند و وقتی سطح سرمی‌شان از یک حد معینی بالاتر رفت باعث ایجاد اختلال در نحوه تنفس، تعداد تنفس و تست‌های تنفسی می‌شوند. در نتیجه فرد علاوه بر اینکه دچار انسدادهای مزمن ریوی می‌شود مشکل آسم نیز به دنبالش اضافه می‌شود و برای کنترل بیماری‌اش به اقدامات درمانی بیشتری نیاز پیدا می‌کند.
چگونه قلیان را ترک کنیم؟
دنیا برای معتادان قلیان به پایان نرسیده است. بله درست است قلیان را هم می‌توان ترک کرد. حتی اگر به عادتی سفت و سخت در ما تبدیل شده باشد. اما چگونه؟
خیلی از مصرف کنندگان قلیان تصور می‌کردند این عادت مخرب تا آخر عمر با آنها باقی خواهد ماند اما با آشنایی با افرادی که در گروه‌های درمانی ترک اعتیاد عضو بودند متوجه شدند که می‌توان مصرف قلیان را کنار گذاشت.
این افراد وقتی فهمیدند که این جسم آنها نیست که به نیکوتین معتاد شده بلکه روح و روان آنها اجبار به مصرف پیدا کرده است. این حال خوب کاذب به دلیل نیاز و وابستگی روحی و روانی آنها به نیکوتین و تنباکو ایجاد شده با روش دوازده قدمی گروه‌های درمانی موسوم به انجمن نیکوتینی‌های گمنام می‌توانند این میل دروغین در خود را متوقف کنند به این انجمن پیوستند و با شرکت در جلسات آن بیماری مصرف بی قید و شرط قلیان را در خود مهار کردند.
آنها هر روز از خود پرسیدند مصرف نیکوتین چه سودی خواهد داشت و چگونه است که مصرف مداوم فقط وسوسه را از بین می برد اما جسم نیازی به آن ندارد؟
اگر مصرف نيكوتين احساس خوبي در آدم ايجاد مي‌كند باید پرسید آیا راه دیگری هم برای کسب این حال خوب هست یا خیر؟
نیکوتینی‌های گمنام به تجربه دریافته بودند که اگر چيزي را تغيير ندهند هیچ چيزی عوض نخواهد شد. آنها فهمیدند به جاي برخورد متعصبانه با خود، باید خود را دوست بدارند و به خود احترام بگذارند. مصرف کنندگان سابق قلیان و سیگار و دیگر مواد اعتیاد آور به آنها گفتند جلسات این انجمن كمك مي‌كند تا با زندگی به گونه ای جديد رو به رو شوند. همچنین با مطالعه نشريات این انجمن راه رو به رو شدن با خود و زندگی را پيدا خواهند كرد.
روند افزاینده تمایل به مصرف قلیان
با این حال پسران و دختران جوان نه تنها در کافه‌ها و قهوه خانه‌ها و مجتمع‌های پذیرایی بلکه حتی در خانه خود نیز اجبار به مصرف را احساس می‌کنند. برای همین هم هست که چند سالی است قلیان‌های پرتابل هم به بازار آمده است به گونه ای که فرد مصرف کننده با داشتن آن قادر خواهد بود هرجا که احساس نیاز به مصرف تنباکو و نیکوتین کرد بساط قلیان را بچیند.
حالا دیگر راه انداختن و به اصطلاح چاق کردن قلیان در هرجایی امکان پذیر شده است و به همین خاطر تعداد مصرف کنندگان آن نیز به شکل عجیبی بالا رفته است.
صاحبنظران حوزه‌های اجتماعی که آسیب‌های جوامع شهری و روستایی را رصد می‌کنند هم معتقدند اپیدمی مصرف قلیان در میان جوانان و نوجوانان در کشور به شرایطی بحرانی رسیده است.
دود جاری در شلنگ‌های آویخته قلیان‌ها در اینجا و آنجا آنچنان جوانان را به خود مشغول کرده است که کسی پیامدهای مخرب آن را به حساب نمی‌آورد.
متاسفانه استفاده از انواع قلیان‌ها سهل و ممتنع شده است. برخی از مصرف کنندگان، دیگر مواد افیونی را هم در آن به کار می‌گیرند و بدین ترتیب قلیان وسیله‌ای می‌شود برای مصرف مخدرهایی مانند تریاک و یا انواع صنعتی آن مانند شیشه.
به نظر می‌رسد برای متوقف کردن این روند،کاری جز فرهنگسازی و بازگویی مضرات این وسیله مصرفی دخانی نمی‌توان انجام داد. چه بسا ایجاد زیر ساخت‌های اشتغال در کشور باعث شود اوقات فراغت جوانان صرف کار تولیدی و خدماتی شود و دیگر تمایلی به مصرف در این قشر دیده نشود.
باید مراقب بود که اعتیاد پنهان در پس لذت قلیان ذهن را به خود مشغول نکند.
نگارنده: فرزین – س/ مجله اعتیاد