چرا پیشگیری از اعتیاد مهم است؟
راهکارهای پیشگیری از اعتیاد
تحریریه اعتیاد
آیا تا به حال فکر کردهاید که چرا برخی افراد بدون نیاز مواد مخدر زندگی میکنند؟ اعتیاد به چه عواملی بستگی دارد؟ آیا اعتیاد قابل پیشگیری است؟ پیشگیری از بیماری بهتر از درمان است. برای پیشگیری باید در زمینههای مختلف اقدام کنیم؛ از نظارت گرفته تا بهرهبرداری از توصیهها و اطلاعات پزشکی.
معتاد، شخصی است که بدون نگرانی از عواقب، رفتارهای خطرناکی انجام میدهد. اختلالات روانی و مصرف مواد از جمله مواردی هستند که جامعه را فلج میکنند. برای پیشگیری از اعتیاد، برنامههایی برای تقویت عوامل محافظتی و کاهش عوامل خطر طراحی شدهاند. این برنامهها بر اساس سن و شاخصههای گروههای مستعد طراحی میشوند و در خانواده، مدرسه و محل کار قابل استفاده هستند. همراه با مجله اعتیاد به راهکارهای پیشگیری از اعتیاد در نوجوانان در محیط خانواده، مدارس و محیط کار میپردازیم.
پیشگیری به چه معناست؟
پیشگیری از اعتیاد مساوی است با پیشگیری اولیه از فرایندی که در نهایت منجر به اعتیاد میشود؛ فرایندی که از گرایش به مصرف شروع میشود، به مصرف آزمایشی، مصرف تفننی، سوءمصرف و در نهایت، وابستگی میرسد. به عبارت دیگر، پیشگیری از اعتیاد یعنی تمهیداتی اندیشیده شود که افرادی که هنوز مواد مصرف نکردهاند، به گرایش مصرف، مصرف تفننی، سوء مصرف و در نهایت وابستگی و اعتیاد روی نیاورند.
امروز پیشگیری از اعتیاد موازی با علوم مربوط به ارتقاء سلامت جسم و روان، در شاخهای مستقل در حال توسعه است. اعتیاد در مواجهه نادرست فرد با اجتماعی که با آن سر و کار دارد، شکل میگیرد. خصوصیات اجتماع پیرامون فرد هم میتواند عامل اعتیاد باشد و هم سپری دربرابر ابتلا به آن. تنها با آگاهسازی و اقدامات مناسب در جامعه است که میتوان فرصتهایی برای اجرای تمهیدات پیشگیرانه در اعتیاد به مواد مخدر به وجود آورد.
اصول پیشگیری از اعتیاد
تقریباً میتوان ادعا کرد که همه در معرض مصرف مواد قرار میگیرند و شاید مصرف را انتخاب کنند، اما معتاد شدن را نه باور میکنند و نه انتخاب. فرایند اعتیاد بهگونهای است که سلامت عقل بهتدریج بعد از گذر از مرحله گرایش و مصرف تفننی تحلیل میرود و در مرحله سوء مصرف و وابستگی به جایی میرسد که نحوه تفکر و رفتار را تغییر داده و فرد نیازهای اساسی خود از جمله:
–ایجاد و حفظ روابط سالم
–کار
–تفریح
–مراقبت از خود در برابر رفتارهای پرخطر
–تمایل به مراقبت از فرزندان خویش
را نادیده میگیرد. نتایج تحقیقات نشان میدهد که از جمله مهمترین دلایل گرایش افراد مبتلا به اعتیاد به مصرف مواد مخدر یا الکل، فرار از تنشهای زندگی، استفاده به عنوان یک تقویتکننده (فیزیکی، فکری، جنسی و غیره)، مصرف از روی کنجکاوی یا در اثر فشار همسالان است.
برای مقاومت در برابر این عوامل محرک و پیشگیری از بیماری اعتیاد، نیاز است که در وهله نخست، تکتک افراد جامعه (یا یک اجتماع هدف منتخب) از پیامدها و آسیبهای اجتماعی این بیماری آگاه باشند و نیازهای اساسی زندگی را بشناسد. رعایت این قواعد اصلی پیشگیری، مستلزم اجرا و رعایت موارد زیر در جامعه است:
♠ ایجاد فرصت برای اجتماع هدف؛ امکان خودکارآمدی و ابراز وجود فردی
♠ کمک به فرد در جهت تقویت مهارتهای اجتماعی و شخصی
♠ کمک به برقراری ارتباطات سالم با همسالان
♠ تقویت نگرش ضدّ مواد مخدر و آموزش مهارتهای پیشگیری از وسوسه
♠ کمک به خود؛ تقویت تعهدات شخصی در حفظ سلامتی
انواع راهکارهای پیشگیری از اعتیاد
مقامات مسئول بهداشت عمومی، راهکارهای پیشگیرانه را بر اساس زمان وقوع دستهبندی میکنند. به این شکل که پیشگیری اولیه، شامل راهکارهایی برای پیش از شروع رفتار است. پیشگیری ثانویه شامل راهکارهای پس از شروع رفتار اما پیش تبدیل به عادت شدن میشود. پیشگیری مرحله سوم شامل راهکارهایی پس از [تبدیل شدن به] عادت رفتاری، با هدف کاهش یا حذف رفتار است.
پیشگیری از اعتیاد در نوجوانان
سوء مصرف مواد در نوجوانان میتواند تأثیر عمدهای بر زندگی آنها داشته باشد. والدین همواره نیاز است مراقب باشند فرزند نوجوانشان دست به انتخابهای سالم بزند و از مصرف مواد پرهیز کند. بروز موقعیتهایی مثل تغییر محل زندگی، تغییر مدرسه، جدایی یا از دست دادن والدین، در زندگی کودکان میتواند خطر مصرف مواد مخدر را در دوران بلوغ افزایش میدهد. بلوغ مرحلهای حیاتی برای جلوگیری از اعتیاد به مواد است. مصرف مواد در سنین پایین، احتمال بروز اعتیاد در بزرگسالی را بالا میبرد. باید به خاطر داشت که مواد، مغز را دستکاری میکند و این میتواند منجر به اعتیاد و مشکلات جدی دیگری شود. بنابراین جلوگیری از مصرف مواد یا مشروب در سنین پایین تا حد زیادی میتواند به کاهش این خطرات کمک کند.
جدا از عوامل اصلی که باعث روی آوردن افراد به اعتیاد میشود، نود درصد افراد مبتلا به اعتیاد از سالهای نوجوانی شروع به مصرف مواد کردهاند. در این دوران تغییرات بزرگی در مغز در جریان است. توسعه تواناییهای مربوط به کنترل و مدیریت احساسات، توانایی حل مسائل و پیشبینی عواقب اتفاقات، به شکلی پیچیده در حال شکل گرفتن هستند. مصرف مواد در این سن، پتانسیل بیشتری برای برهم زدن عملکرد مغز در بخشهای حیاتی مربوط انگیزه، حافظه، یادگیری، قضاوت و کنترل رفتار دارد. بنابراین خانواده برای محافظت از نوجوان خود باید:
–جوانان در امور اجتماعی دخالت دهد،
–محیطی برای برقراری ارتباط با جوانان موفق فراهم کند،
–با فرزندان خود ارتباط و گفتوگوی مداوم داشته باشد،
تنها به مداخلات مبتنی بر آگاه کردن فرزند از پیامدهای منفی اعتیاد بسنده نکند.
این نکته را هم باید در نظر داشت که خطرپذیری بخشی طبیعی از رشد نوجوانان است. تمایل به امتحان چیزهای جدید و میل به استقلال، نشاندهنده سلامت رشد است، اما در عین حال، ممکن است تمایل نوجوانان به آزمایش مواد مخدر را افزایش دهد.
در مجله اعتیاد بیشتر بخوانید
انواع اعتیاد به فضای مجازی و اینترنت
عوارض ویپ
پیشگیری از اعتیاد در خانواده
بدیهی است که نقش خانواده در پیشگیری از اعتیاد، بسیار پررنگتر از سایر قلمروهای اجتماعی است. کودکان معمولاً عادتهای والدین خود را یاد میگیرند. خانواده منشاء اصلی سه عنصر مهم حمایت، نحوه برقراری رابطه با دیگران و امنیت عاطفی برای کودک است. متأسفانه بسیاری از والدین بدون در نظر گرفتن توانایی یادگیری فوقالعاده کودک، سادهلوحانه تصور میکنند اگر فرزند خود را در معرض سیگار كشیدن، نوشیدن مشروب یا استفاده از مواد قرار دهند، عواقب منفی برای کودک به دنبال نخواهد داشت. اما حقیقت این است که انجام چنین رفتارهای پرخطری در مقابل کودک، علاوه بر صدمات جسمانی (برای مثال آسم)، مشکلات سلامت روانی، بلوغ زودرس و سرخوردگی اجتماعی را نیز با خود در بر خواهد داشت؛ که اینها همه میتوانند منجر به بروز اعتیاد شوند. یک خانواده آگاه و سالم برای پیشگیری از اعتیاد و سایر مشکلات باید:
–حساسیت فرهنگی نسبت به مقوله اعتیاد را به کودک گوشزد کند،
–بر پیوند خانوادگی تأکید کند؛ پشتیبانی از کل خانواده را هدف قرار دهد،
–محدودیت و نظارت بر رفتار را در دستور کار قرار دهد (باید توجه داشت که در بعضی موارد، سختگیری شدید اثر معکوس دارد)،
–مهارتها را به طور دائم تعامل و تقویت کند؛ برای این منظور باید جلساتی برقرار شود که والدین و فرزندان با مهارتهای یکدیگر آشنا شوند،
–خودشان و فرزندانشان آموزش رسانهای ببینند.
صحبت با کودک در مورد خطرات مصرف مواد و عدم تأیید چنین رفتاری، کلید شکل دادن به نگرش و نظام رفتاری کودکان است. کارهای ساده و کوچکی که با همکاری و به صورت مشترک با فرزندان خود انجام میدهید، میتواند باعث ایجاد روابط قوی و سالم خانوادگی شده و از مصرف مواد مخدر در آینده جلوگیری کند.
پیشگیری از اعتیاد در مدارس
پس از خانواده، دوران مدرسه در شکلگیری اعتقادات فردی نقش مهمتری را ایفا میکند. کودکان که اکنون دنیایشان بزرگتر شده است، با موقعیتهای اجتماعی، خانوادگی و تحصیلی جدید و چالشبرانگیزی روبهرو میشوند. اغلب کودکان در این دوره نسبتاً طولانی، برای اولین بار در معرض موادی مانند سیگار و الکل قرار میگیرند. وقتی وارد مقاطع بالاتر میشوند، با دسترسی سادهتر و بیشتر به مواد مخدر، افراد مصرفکننده و وسوسههای مصرف روبهرو هستند. هرچند آموزش و برنامههای درسی نظیر مهارتهای زندگی در مدارس ارائه میشود، اما عدم موفقیت در برنامهریزیهای اولیه پیشگیری از اعتیاد، در مدارس، سبب ایجاد اختلال در مهارتهای اجتماعی، مقاومت در برابر مصرف مواد و تبلیغ همکلاسیها به مصرف مواد شده است. مدارس با اقداماتی که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد، میتوانند عملکرد بهتری در پیشگیری از اعتیاد داشته باشند:
–آموزش مداوم از طریق رویکردهای تعاملی
–تعریف هنجارهای بزرگترها در خصوص مصرف مواد مخدر
–سازماندهی دانشآموزان در راستای مقابله با این معضل
–ترویج فعالیتهای جایگزین
–دخالت داد والدین در رویکردهای مدارس
پیشگیری از اعتیاد به اینترنت
تأثیرات و پیامدهای اعتیاد به اینترنت ممکن است به نظر چشمگیر نیاید، به راحتی نادیده گرفته شود یا حتی به عنوان یک مشکل نیز شناخته نشود، اما اساساً پیشگیری از اعتیاد به فضای مجازی بیشتر و نحوه آموزش استفاده از اینترنت به فرزندان در وهله نخست از وظایف والدین است. در سایر قلمروهای اجتماعی نیز باید قبل از هر چیز زمینه رشد مثبت جوانان را تقویت کرده و فرهنگسازی لازم را به عمل آورد.
پیشگیری از اعتیاد در محیط کار
افراد بعد از تکمیل دبیرستان و آغاز زندگی مستقل، چه در دانشگاه و چه به عنوان یک شاغل، ممکن است از ساختار محافظتی خانواده و مدرسه که شاید تا قبل از این مؤثر عمل کرده، جدا شده و در معرض مصرف مواد مخدر قرار بگیرند. بعضی کشورها مانند پرتغال و ایسلند از طریق پژوهشهای علمی و تدوین و اجرای یک برنامه اساسی، معضل وخیم اعتیاد در کشور خود را مهار کردهاند. در این کشورها سنت دیرینهای وجود دارد که اصناف گوناگون، با سایر نهادهای اجتماعی برای انجام اقدامات مشترک در زمینه پیشگیری از مصرف مواد مخدر و الکل همکاری میکنند. مشارکت و آگاهی در بین شهروندان و کارفرمایان، نقشی اساسی در تدوین این برنامههای پیشگیری از اعتیاد در محل کار دارد. برای پیشگیری از اعتیاد در محل کار میتوان:
–در ابراز دلسوزی و احترام هوشیار باشیم،
ارتباط با کارمندان را حفظ کنیم،
به نیروی کار خود کمک کنیم تا از نظر ذهنی آرام بماند،
برای افراد با درآمد پایین تسهیلاتی در نظر بگیریم.
نتیجهگیری
پیشگیری از اعتیاد شامل مجموعهای از راهکارها و مداخلات است که هدف آنها کاهش احتمال گرایش افراد به مصرف مواد مخدر است. آموزش و آگاهیبخشی به خانوادهها و دانشآموزان درباره خطرات مواد مخدر و نشانههای اعتیاد، نقش مهمی در پیشگیری دارد. توسعه مهارتهای اجتماعی و فردی مانند حل مسئله، مدیریت استرس و ارتباطات مؤثر، همچنین افزایش خودکارآمدی افراد، از دیگر راهکارهای مؤثر در پیشگیری از اعتیاد است. ایجاد محیطهای سالم و امن برای تفریحات سالم، تقویت شبکههای حمایتی اجتماعی و اجرای قوانین سختگیرانه در خصوص تولید، توزیع و مصرف مواد مخدر نیز میتواند به کاهش دسترسی به مواد مخدر کمک کند. ارائه دسترسی آسان به خدمات درمانی، مشاوره و رواندرمانی برای افرادی که با مشکلات روانی و عاطفی مواجه هستند، میتواند به کاهش خطر اعتیاد کمک کند. این راهکارها با توجه به شرایط و نیازهای جامعه و افراد میتوانند با موفقیت به پیشگیری از اعتیاد کمک کنند.
نگارنده: منصور نخعی/تحریریه مجله اعتیاد
درباره اعتیاد بیشتر بخوانید